یادگیری یک زبان خارجی در افراد مسن

مطمئناً ما انسان‌ها قدرت‌های خارق‌العاده‌ای داریم که فقط به دلیل محدودیت‌های ذهنی، خود را ناتوان احساس می‌کنیم، به قول هنری فورد، “چه فکر ‌کنید می‌توانید و چه فکر کنید که نمی‌توانید، در هر دو صورت درست فکر می‌کنید”. در طول دوران آموزش زبان، از زمانی که آموزش زبان انگلیسی را با کودکان شروع کردم تا زمانی مدرس زبان فرانسه شدم، یک دسته از مخاطبینی که واقعا مرا سر شوق می‌آورد افرادی هستند که ما برچسب مسن به آن‌ها می‌زنیم. برای من انگیزه و هدف این افراد از یادگیری یک زبان خارجی خیلی جالب بود، تقلای این عزیزان برای تلفظ‌ کلمات، تلاش مضاعف آن‌ها در نوشتن و خواندن و کلاً یادگیری، گاهی ناامیدی‌شان که از مقایسه خودشان با شاگردان نوجوان و جوان‌تر ریشه می‌گرفت و دلایل دیگر باعث به وجود آمدن این شوق و اشتیاق من بود. حالا در این مقاله سعی می‌کنم که با نگاهی علمی‌تر این مسئله را بررسی کنم، امیدوارم برای مدرسین و همچنین خود این عزیزان راه‌گشا باشد. 

مسئله آموزش و یادگیری زبان خارجی برای افراد مسن یکی از موضوعات چالش‌برانگیز و جدید است که شاید به دلیل تازه به وجود آمدن این قشر، در آموزش زبان در آموزشگاه‌ها خیلی به این مسئله به صورت متمرکز پرداخته نمی‌شود. بسا به این دلیل که آن را امری بدیهی می‌پنداریم و گمان می‌کنیم خب سن و سال این شاگرد بالاست و خیلی کاری نمی‌توان انجام داد، با توجه به سنش همین اندازه هم بتواند یاد بگیرید کافی‌ست. در حالی که باید در مورد آموزش زبان به این افراد، مسائل مختلفی شامل موانع و مشوق‌های این عزیزان را نیز در نظر گرفت تا آموزش ما مؤثر باشد. 

دلایل یادگیری زبان خارجی افراد مسن

به صورت کلی، افرادی که بیشتر از ۶۰ سال دارند را در گروه افراد مسن قرار می‌دهند، زیرا معمولاً بعد از پنجاه و اندی سالگی افراد بازنشسته می‌شوند و تفکر غالب این عقیده را القاء می‌کند که توانایی فعالیت‌های فکری آن‌ها کم‌کم کاهش پیدا می‌کند. در حالی که اگر دیدگاه‌مان را در مورد سن تغییر دهیم و به این سن فقط به عنوان دوره‌ای از زندگی نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که در این دوران، تجربه‌ها و فرصت‌های زیادی در اختیارمان قرار می‌دهد که با شناخت آن‌ها زندگی بهتری خواهیم داشت. 

به خاطر تغییرات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و شغلی،  سیاسی و همچنین جهانی‌سازی دنیا، دانستن یک زبان خارجی تقریباً به عنوان یک الزام به شمار می‌رود و این مطلب برای افراد مسن نیز صدق می‌کند، در ضمن عوامل دیگری چون افزایش امید به زندگی در افراد مسن، تغییر دیدگاه این افراد نسبت به مسئله سن و تمایل به حفظ سلامت فیزیکی و فکری‌شان، جلوگیری یا به عقب انداختن بیماری آلزایمر، تجربه یک چالش جدید در زندگی، ارتباط و تعامل با افراد جوان، آشنایی با فرهنگ یک کشور دیگر، پرکردن اوقات فراغت، مهاجرت فرزندان‌شان به کشورهای دیگر، تمایل شدید به تعامل نوه‌هاشان که در جامعه‌ای دیگر و به زبانی دیگر صحبت می‌کنند از جمله محرک‌هایی هستند که این قشر از جامعه را به سمت یادگیری یک زبان خارجی سوق می‌دهند. 

مشکلات افراد مسن در یادگیری یک زبان خارجی

به طور کلی می‌توان مشکلات افراد مسن در یادگیری یک زبان خارجی را به عوامل بیولوژیک ارتباط داد:

• مثل کاهش دید چشم
• کاهش قوه شنوایی
• کاهش میزان تمرکز
• کاهش  انگیزه
• کاهش  به‌خاطرسپاری اطلاعات (حافظه)

اختلالات بیولوژیکی مربوط به بینایی و شنوایی 

با بالا رفتن سن، بدن آرام آرام دست‌خوش تغییرات می‌شود، از جمله این تغییرات که باید در مسئله یادگیری و آموزش مد نظر قرار بگیرند، کاهش دید چشم و قوه شنوایی افراد است. زیرا بروز این اختلالات، در میزان درک و دریافت اطلاعات ورودی در ذهن و پردازش آن‌ها توسط شخص تأثیر می‌گذارد. 

معمولاً از سن ۵۰ سالگی به بعد، اکثر افراد به بیماری‌های چشمی رایج نظیر پیرچشمی (کاهش میزان دید به دلیل کمترشدن خاصیت ارتجاعی عدسی چشم) مبتلا می‌شوند که در نتیجه آن، معمولاً جزئیات تصاویر را به خوبی مشاهده نمی‌کنند، حوزه دید کوچک‌تر شده و میزان تطبیق دید در سایه و روشنی نیز تقلیل پیدا می‌کند. به همین ترتیب، میزان دریافت صداها نیز در این سن تحت تأثیر قرار گرفته و این افراد، اصوات سریع، تفاوت بعضی از آواها، فایل‌های صوتی که حاوی پس‌زمینه صوتی یا سروصدا باشند را به خوبی متوجه نمی‌شوند. 

اما این اختلالات، موانعی برای یادگیری یک زبان خارجی در افراد مسن نیستند، بلکه مدرس و همچنین خود فرد، در آموزش و یادگیری باید آن‌ها را در نظر بگیرند و تدابیر مناسب برای آن لحاظ کنند، مثلاً از تصاویر بزرگ با کیفیت گرافیکی بالا، فایل‌های صوتی با کیفیت، با صدای بلند، بدون صداهای اضافی و مزاحم در پس‌زمینه استفاده کنند، تا به این ترتیب پیامدهای منفی این اختلالات را در یادگیری به حداقل برسانند. 

کاهش تمرکز

مطالعات دو پژوهش‌گر روبین و ریزو در سال ۱۹۹۲ نشان می‌دهد که زمان پاسخگویی در افراد مسن در مقایسه با افراد جوان (بین ۲۵ تا ۳۶ سال) طولانی‌تر است. زیرا میزان تمرکز افراد بر روی اطلاعات، حفظ تمرکز و توجه در انجام چند کار به صورت هم‌زمان، یا انجام یک کار معین در مدت زمان مشخص رو به کاهش است، اما خبر خوب این است که با تمرین می‌توان میزان تمرکز شخص و عملکرد وی را به میزان قابل توجهی، بهبود داد. البته در این زمینه، انگیزه نیز نقش بسیار مهمی بازی می‌کند. 

حافظه

حافظه همان توانایی ما در به‌خاطرسپاری اطلاعات است که بدون آن، بشر هیچ دستاوری نداشت. در زمینه علوم زبان‌شناختی، مطالعه بر روی حافظه و عملکرد آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا بدون وجود حافظه، هیچ زبانی شکل نمی‌گرفت. در مطالعات زبان،  نقش حافظه از نظر روانی و عصبی پررنگ‌تر است. مغز اطلاعات مختلف را از طریق حواس پنج‌گانه دریافت می‎‌کند و سپس وارد حافظه کوتاه‌مدت و سپس در صورتی که عملیات به‌خاطرسپاری بر روی آن‌ها انجام شود، به حافظه بلندمدت منتقل می‌شوند. 

دانشمندان معتقدند که کاهش میزان توانایی حافظه با بالارفتن سن افراد، به بخشی از حافظه کوتاه‌مدت که آن را حافظه کاری می‌نامند، مربوط است. با این‌که نمی‌توان برای بالارفتن سن و تغییرات متعاقب آن، کاری انجام داد، اما پژوهش‌گران معتقدند که با کار کردن بر روی عواملی می‌توان عملکرد مغز با بهتر کرد، این عوامل عبارتند از: 

• سرعت
• استراتژی‌های مناسب
• عوامل احساسی و انگیزشی

به طور کلی، مشکل اصلی افراد مسن در زمینه یادگیری، به مدیریت و پردازش اطلاعات در زمان محدود برمی‌گردد، به این ترتیب، در صورتی که آن‌ها از نظر زمان بیشتری برای تکرار و به‌خاطرسپاری در اختیار داشته باشند، عملکرد مؤثرتری از خود نشان می‌دهند.

همچنین در تحقیقی که دانشگاه مازندران بر روی ۶۰ نفر سالمند برای بررسی دو روش آموزشی (آموزش مبانی تغذیه سالم از طریق کتاب (آموزش سنتی) و از طریق فیلم (آموزش الکترونیکی) انجام داده بود، نشان داد که آموزش با استفاده از منابع تصویری و صوتی برای این افراد تأثیر ماندگار بیشتری دارد. بنابراین انتخاب منابع متناسب برای این افراد نیز بسیار مهم است. 

در این بین عوامل دیگر که به حفظ سلامت بدن کمک می‌کنند، نظیر تغذیه مناسب، خواب کافی، ورزش، ارتباطات اجتماعی، انجام فعالیت‌های ذهنی مثل شطرنج، سودوکو، جدول کلمات متقاطع و تمرین‌ باورهای مثبت در مورد خود و … را نیز نباید از یاد برد. زیرا این عوامل باعث سلامت روان فرد می‌شود و در نتیجه باطری احساسی وی در اکثر مواقع شارژ خواهد بود، وقتی شخص (حتی بدون درنظر گرفتن عامل سن) از نظر احساسی در شرایط خوبی قرار داشته باشد، میزان یادگیری به شدت افزایش می‌یابد. 

در پایان خاطر نشان می‌کنیم که یکی از بهترین راه‌ها برای جلوگیری و به عقب انداختن زوال عقل در افراد مسن یادگیری‌ست، باید تا جایی که ممکن است مغز را به فعالیت واداریم و به اصطلاح ورزش دهیم تا همچنان ماهیچه‌های آن را ورزیده نگه داریم. شاید به همین دلیل است که از قدیم گفته‌اند: “ز گهواره تا گور دانش بجوی!”

در بخش اول این مقاله به بررسی انگیزه، موانع و عوامل مؤثر در یادگیری یک زبان خارجی در افراد مسن پرداختیم،  در بخش بعدی به بررسی فرایند یادگیری در این افراد صحبت خواهیم کرد. 

بخش اعظم این مقاله از یک تحقیق دانشگاه گرونوبل در مورد زبان‌آموزان ایتالیایی و انگلیسی گرفته شده است

« L’apprentissage des langues étrangères après 50 ans »

گردآوری و ترجمه : هاجر حسینی